Bergara aldeko hiztegia

tínte, tíntia. (a). Izena. Tinte. Besteak beste, zenbait zuhaitzi sortzen zaiona. “Beiñ gabonak ezketzio pasatze akon aitzari-txa, tintia formatze akue ipurdixan. Sebas.” Behin abenduko hilbehera pasatu ondoren tintea asko gehitzen zaio zuhaitzari; horregatik, siku dagoen bitartean, hau da, azaro eta abenduko ilbeheran, botatzea komeni da tinterik atera ez dakion..
tintero, tínterua. (b). Izena. Tintero.
tío, tio. (a). Izena. tió-dómingo. Osaba. “Tiok bizikletia erosi dost.” Berdin mugagabea zein mugatu singularra. Plurala: San Paulotan etortze zien Eibarko tiuak. Osaba edo izeba jakin bat aipatzerakoan honela: TI. Esamoldeak: tio ameriketatik etorri. (c). Esapidea. eufemismoa Hilekoa jaitsi. “Billurtuta najaon, oin dala iru egun zonan etortzeko tio Ameriketatik, eta etxakiñat abioia galdu-ero.”
tióbibo, tióbibua. (a). Izena. Tiovivo. “Paskuetan etortzen die tiobibuak.”
tipíli-tápala. 1.tipíli-tápala, tipíli-tápalia. (d). Adjektiboa. Pertsona motela berbetan, ibiltzen, etab. · De poco garbo hablando, andando, etc. “Tipili-tapalia..., motela; berbetan ero, ibiltzen ero. Tipirri-taparria: salerosia, eta bestia motela. Klem.” 2.tipili-tapala. (c). AdberbioaOnomatopeia. Ibillera motel eta baldar samarrez. · Onomatopeya del caminar despacio y con cierta torpeza. “An jetuan gizona tipili-tapala kamiñua betian.” Sin. tikírri-tákarra. tirríki-tárraka, tikíli-tókolo, tipirri-taparra, tripili-tapala....
tipírri-tapárra. 1.tipírri-táparra, tipírri-táparria. (c). Adjektiboa. adierazkorra Ganora eta grazia andikoa; aldi berean berriketatsua ere bai. · Persona salerosa. “Ba bat ola salerosia danian ero, tipirri-taparria. Klem./ Eztau emoten, baiña tipirri-taparria da aura.” Emakumeez, batez ere.. 2.tipirri-taparra. Onomatopeia. Sugarren hotsa. 3.tipirri-taparra. (c). Onomatopeia. tipili-tapala. Ibillera motel eta baldar samarren onomatopeia. content_copy tipili-tapala. 4.tipírri-táparra, tipírri-táparrak. (c). IzenaOnomatopeia. Lehen goxoki saltzaileek erromerietan saltzen zituzten kartoian itsatsitako polbora bolatxoak, harrian igurtzi eta txinpartaka hasten zirenak. · Voz onomatopeica que da nombre a unas bolitas de pólvora adheridas a un cartón que se vendían a los niños en la romerías. “Montoyai (karameleroa) tipirri-taparrak erosi eta an ibiltze giñuztan atzapar guztiak erre biarrian.”
típo, típua. (b). Izena. Tipo. Gaztelerazko zentzu guztietan, baina batez ere "harro", "lelo" esanahian. “Ori dok tipua ori; ze uste jok pa, bera bakarrik bizi dala, ala?”
tipóso, -a, tiposúa, -ía. (c). Adjektiboa. Tiposo, -a, de buen porte. “Gaztetan oso neska tiposia zan.”
tíra. 1.tíra, tíria. (c). Izena. Salgarritasuna. Gauza batek erraz saltzen denean "tira ona" daukala esan ohi da. · Demanda, facilidad de venta de un producto. “Gaur plazan lekiak eztau bape tiraik euki./ Reinetiak febrero aldera eukitzen dau tira onena.” TIRA AUNDIxa ere bai.. 2.tíra, tíria. (c). Izena. Itsaso edo errekak duen eramateko indarra. · Se dice de la corriente de un rio o de la resaca del mar. “Errekiak tira demasa dauka./ Saturraranen tiriak ixa eruan giñuzen.” 3.tira. (c). Hainbestean ere, hainbestekoa ere. · Bueno, aún. “—Ze moduzkua zan pelikulia? —Tira; ikusi zeikien./ Eran barik dauanian, tira, baiña bestela ezin da aguentau.” 4.tira!. (b). Interjekzioa. Vamos!, por favor! venga ya! “Tira gizon! umien aurrian ezta olakoik esaten./ —I, lagaidak milla duro. —Tira, tira! Eskatuixok amai.” 5.tira ba!. (b). Interjekzioa. Venga pues. “Tira ba! Ordua da jaikitzeko./ —Noiz erosi biar dostazu fuboleko zapatak? —Tira ba! Artu bos milla pezeta ta erosi zeuk.” 6.tira eiñ. (b). dio Aditza. Tirar, estirar. “Atiai tira eiñ zabaldu nai bozu.” Esamoldeak: tíraka. (a). Adberbioa. Tira egiten. “Praketatik tiraka daukat denpora guztia ume petral au./ Zetan zebitzen goizian kable orri tiraka?/ Etzaittut txori txikixei tiraka ikusi nai.” NONDIK edo ZERI tiraka..
tirágaillu, tirágaillua. (c). Izena. Sutegiko auspoari eragiteko haga.
tirágoma, tirágomia. (b). Izena. Tiragomas. “Tiragomiakin eitte giñuan txorittan.” Gaurko umeek (zer den dakitenek), TIRÁGOMASa..
tíraka. (a). Adberbioa. Tira egiten. “Praketatik tiraka daukat denpora guztia ume petral au./ Zetan zebitzen goizian kable orri tiraka?/ Etzaittut txori txikixei tiraka ikusi nai.” NONDIK edo ZERI tiraka..
tirakára, tirakaría. (b). Izena. Tirakada, tira egiten den aldia. “Sokatiran iru tirakarara jokatzen da./ Tirakara bat eixok burdi oni./ Azelakotxe tirakarak eitten zotsan zigarruai.”
tíran egon. (b). Aditza. Estar tenso, en tensión, un objeto, una cuerda generalmente. “Ekilibristia ibili deiñ sokiak tiran egon bia dau. ” Esamoldeak: tiran lana eiñ. (d). Esapidea. Trabajar a tracción un madero (etxegintza). “”
tiran lana eiñ. (d). Esapidea. Trabajar a tracción un madero (etxegintza). “”
tírante, tírantia. (b). Izena. Etxegintzan, hormatik postera botatzen den egurra. · Tirante.
tirátu. Leintz. tiretu (Lein.). 1.tirátu. (b). dio Aditza. Tirar, estirar. “Ezidazu praketatik tiratu.” 2.tirátu. (b). Aditza. tiretu. Motor bat indartsu ibili. “Ostera tiretu, lauen zerbaitt baiñe aldatz goran bapez, astuaz be hareaz baiño aguruau. (AA ArrasEus, 208. o.)” 3.tirátu, tirétu. (b). du Aditza. Tximiniak kea kanpora atera. · Tirar una chimenea. “Ze moduz tiratzen dau zuen tximinixiak?” 4.tirátu. (b). du dio Aditza. Tiroa bota. · Disparar. “Txantxangorrixei be tiratzen dotse azkenian./ Anporretatik pe tiratzen oskuen guri. Fran./ Tiratu neban ilunetara ta basurdia jo.” content_copy tiro eiñ, tirua bota. 5.tirátu, tirétu. (d). Aditza. Errementaritzan, tresna bati ahoa atera. “Galtzairuzko llanta bat pegatze akon aixkoriai, tta a gero a tiratu mallukiakin jota, ta gero tenplau. Inaz.” 6.tiratu, tirétu. Aditza. Eibar. "Materixala zulo batetik pasau eragiñez, luzetu, mehetu edo neurrixan jarri. Hotzian zein beruan egin leike." (SB Eibetno). 7.tiratu, tiratúa. (b). Izena. Cansancio debido un esfuerzo intenso, matada. “Kriston tiratua artu najuan muebliak etxetik etaratzen./ Azelakotxe tiratua artu giñuan Aixkorri igotzen.” TIRATUA ARTU, gehienbat. . 8.tiratu, tiratúa. (c). Izena. Zantiratua. “Sorbaldan daukat tiratua.”
tirízi, tirizíxa. (d). Izena. Ictericia, hepatitis. “Ba oixe, hepatitis; len tirizixa esaten jakuan orri. Ori-ori eindda ta, kaxkartuta ta, jateko gogoik ez, botaguria betik eta; tirizíxa. Don.”
tíro. 1.tiro, tírua. (a). Izena. Tiro, disparo, explosión. “Eskupeta tirua entzun da./ Azelako tirua etara bia daben puxika orrek.” TIROBATEKO. TIROBAKAR. Tiro bateko eskupeta. TIROBIKO. Tiro biko eskupeta. Eskupeta bi jaukaraz: tirobakarra eta tirobikua. (SB Eibetno).. Esamoldeak: tírua bota. 1.tirua bota. (a). Aditza. Disparar. “Ikusi orduko tirua bota najotsan erbixai.” content_copy tiro eiñ, tirátu. 2.tirua bota. Esapidea. "Gezurra edo exagerazio bat esan. “Orrek botatze jittuk tiruak!" (Lar Antz).” 3.tírua bota. Esapidea. "Hizkuntza baten gaizki esaten den hori eta horrek sortzen duen belarriko mina, 'dundurixua'. “Gure mutikuak botatze jittuk tiruak, euskeraz aaztu in bi jaku, ze da baiña au." (Lar Antz)” tiro eiñ. (b). tirua eiñ. Disparar. “Sasi artera ein najuan tiro.” content_copy tirua bota, tirátu. tíroka. Tiroak botatzen. “Bentanatik tiroka asi zan.” tírua eiñ. 1.tírua eiñ. (a). Aditza. Explotar. “Tirua ein ddau kubiertiak.” 2.tirua eiñ. (a). Aditza. tiro eiñ. Disparar. “Zeiñek ein ddau etxeaurrian tirua?” 3.tirua eiñ. (c). Esapidea. tiro eiñ. Kirolari batek pot egin azkarregi hasteagatik. “Amargarren kilometruan tirua ein najuan./ Mindegiak tirua ein juan azkenengo tronguan./ Tiro galantak egon zittuan azkenengo maratoian.” 2.tíro, tírua. (b). Izena. Tximiniako kebidea zabaldu eta itxi egiten duen burdina. · El tiro de la chimenea. “Ainbeste ke botatzeko, itxitta daukazu ala tirua?.” Tximinia batek tiro ona edo txarra daukala esan ohi da, segun eta nola tiratzen duen.. Esamoldeak: tirua artu. Esapidea. Txondorrak edo tximiniak indarra hartu ondo tiratzen duelako. “Gero nola demaseko tirua artzen daben orrek... Mateo.”
tiro eiñ. (b). tirua eiñ. Disparar. “Sasi artera ein najuan tiro.” content_copy tirua bota, tirátu.