Bergara aldeko hiztegia
ári.
1.ari, aríxa.
(a).
Izena.
Hilo.
Esamoldeak:
arízko, arizkúa.
(c).
Izenlaguna.
Liho-hari finezkoa.
“Dana arizkua, batzuk fiñauak, beste batzuk bastotxuauak. Hil./ Arizko kamixa ta izara edarrak ekarri nittuan arriuan. JJp.”
aríxa eiñ.
(b).
du
Aditza.
Hilar.
Lihoz edo artilez egin izan da gure baserrietan.
.
2.ari, aríxa.
(b).
Izena.
Rosca.
“Tornillo onek arixa ziero gastauta dauke./ Tornilluei arixa etaratzeko makinia dauke.”
roska.
Esamoldeak:
aríttik pasáu, Arixan korridu.
(b).
Haria korritu. · Correrse la rosca, pasarse de rosca.
“Tornillo au arittik pasauta dago eta eztago lotzeko modurik.”
Pertsona bat arittik pasauta dagoela esan ohi da apur bat burutik eginda dagoenean. Gizon jatorra da baina arittik pasau samartuta dago.
.
ari-arixan.
Esapidea.
Eibar.
ari-arira.
"Zerbait egiteko zorian. · A punto de, al filo de, justamente.
“Ari arira egon, ill edo bizi.”
3.ari, aríxa.
(b).
Izena.
Egurraren zuntza. · Fibra.
“Egurra lelengo-lelengotikan ezautu ein biar da, arixa daukan ala eztaukan. Egurra lantzeko lelengo-lelengo au arixa onela biar dau. Eta egurra, ze lan in biozun, lelengo-lelengo arixa nola dakan. Juantxo. Erramintak len zian aixkorak pe bai, atxurrak pe bai, egurrakin eindakuak, baiña egurra kalidadezkua billau biar izaten zeben, arixa zeukana. Juantxo.”
Haririk gabeko egurrak ez du gorputzik, eta, beraz, haridunak baino erresistentzia gutxiago dauka, batez ere lana luzetara egin behar badu. Erramintak len zian aixkorak pe bai, atxurrak pe bai, egurrakin eindakuak, baiña egurra kalidadezkua billau biar izaten zeben, arixa zeukana.
.
Esamoldeak:
arira ebagi.
(b).
Aditza.
Hariaren norabidea jarraituta ebaki.
4.ari, aríxa.
(c).
Izena.
Hilo de conversación.
“Arira etorri jatan, da esan ein notsan./ Luak artu nau eta pelikulian arixa galdu dot.”
Esamoldeak:
aríxa émon.
(c).
Esapidea.
Hizketarako bidea eman; baita, amodiorako bidea edo esperantzak eman. "Estas situaciones se daban por culpa de la chica que hablaba o se callaba según le convenía o le apetecía en el momento:
“Emakumiak danei arixa emon biar da..." (Aran Gatz). ”
5.ari.
1.ari, aríxa.
(a).
Izena.
Hilo.
Esamoldeak:
arízko, arizkúa.
(c).
Izenlaguna.
Liho-hari finezkoa.
“Dana arizkua, batzuk fiñauak, beste batzuk bastotxuauak. Hil./ Arizko kamixa ta izara edarrak ekarri nittuan arriuan. JJp.”
aríxa eiñ.
(b).
du
Aditza.
Hilar.
Lihoz edo artilez egin izan da gure baserrietan.
.
2.ari, aríxa.
(b).
Izena.
Rosca.
“Tornillo onek arixa ziero gastauta dauke./ Tornilluei arixa etaratzeko makinia dauke.”
roska.
Esamoldeak:
aríttik pasáu, Arixan korridu.
(b).
Haria korritu. · Correrse la rosca, pasarse de rosca.
“Tornillo au arittik pasauta dago eta eztago lotzeko modurik.”
Pertsona bat arittik pasauta dagoela esan ohi da apur bat burutik eginda dagoenean. Gizon jatorra da baina arittik pasau samartuta dago.
.
ari-arixan.
Esapidea.
Eibar.
ari-arira.
"Zerbait egiteko zorian. · A punto de, al filo de, justamente.
“Ari arira egon, ill edo bizi.”
3.ari, aríxa.
(b).
Izena.
Egurraren zuntza. · Fibra.
“Egurra lelengo-lelengotikan ezautu ein biar da, arixa daukan ala eztaukan. Egurra lantzeko lelengo-lelengo au arixa onela biar dau. Eta egurra, ze lan in biozun, lelengo-lelengo arixa nola dakan. Juantxo. Erramintak len zian aixkorak pe bai, atxurrak pe bai, egurrakin eindakuak, baiña egurra kalidadezkua billau biar izaten zeben, arixa zeukana. Juantxo.”
Haririk gabeko egurrak ez du gorputzik, eta, beraz, haridunak baino erresistentzia gutxiago dauka, batez ere lana luzetara egin behar badu. Erramintak len zian aixkorak pe bai, atxurrak pe bai, egurrakin eindakuak, baiña egurra kalidadezkua billau biar izaten zeben, arixa zeukana.
.
Esamoldeak:
arira ebagi.
(b).
Aditza.
Hariaren norabidea jarraituta ebaki.
4.ari, aríxa.
(c).
Izena.
Hilo de conversación.
“Arira etorri jatan, da esan ein notsan./ Luak artu nau eta pelikulian arixa galdu dot.”
Esamoldeak:
aríxa émon.
(c).
Esapidea.
Hizketarako bidea eman; baita, amodiorako bidea edo esperantzak eman. "Estas situaciones se daban por culpa de la chica que hablaba o se callaba según le convenía o le apetecía en el momento:
“Emakumiak danei arixa emon biar da..." (Aran Gatz). ”
5.ari.
aríapeko.
1.aríapeko, aríapekua.
(d).
Izena.
Eibar.
Erreka-azpian sortzen den iturria, putzuak agortuz egiten den arrantza oztopatzen duena.
“Agortzen ekinda laga eiñ biar izan genduan, ariapeko aundixa agertu jakulako. (Etxba Eib).”
2.aríapeko, aríapekua.
(d).
Izena.
Eibar.
Azpijokoa; merezi ez duenari mesedea egin, merezi duenaren kaltetan.
“Udaletxian libre geldittu dan plazia zelan emon jetsek orri eta ez Benittori, onek dakixan guztiakin? Epa! emen ariapekua egon dok!”
1.aríapeko, aríapekua.
(d).
Izena.
Eibar.
Erreka-azpian sortzen den iturria, putzuak agortuz egiten den arrantza oztopatzen duena.
“Agortzen ekinda laga eiñ biar izan genduan, ariapeko aundixa agertu jakulako. (Etxba Eib).”
2.aríapeko, aríapekua.
(d).
Izena.
Eibar.
Azpijokoa; merezi ez duenari mesedea egin, merezi duenaren kaltetan.
“Udaletxian libre geldittu dan plazia zelan emon jetsek orri eta ez Benittori, onek dakixan guztiakin? Epa! emen ariapekua egon dok!”
ariapotzu, ariapotzua.
"Pozo lleno de tierra corrida con la lluvia." (SB Eibetno).
"Pozo lleno de tierra corrida con la lluvia." (SB Eibetno).
aríatza, aríatzia.
(c).
Izena.
Eibar.
Hareatza. · "Arenal, playa.
“Debako ariatzan, itxasora begira etxe txiki bat, zer amets ederra zartzarorako!”
Eibar.
Hareatza. · "Arenal, playa.
“Debako ariatzan, itxasora begira etxe txiki bat, zer amets ederra zartzarorako!”
arílddu.
(d).
du
Aditza.
Harilkatu. Matazak askatu eta hari-pelotak egin. · Ovillar, devanar las madejas de lino.
“Da gero, arilddu esaten jakon, da matazak ein, dda gero tejerua or zeuen, Osintxun eitte zan euna, Tejerokúan. Aniz.”
Harilkatu. Matazak askatu eta hari-pelotak egin. · Ovillar, devanar las madejas de lino.
“Da gero, arilddu esaten jakon, da matazak ein, dda gero tejerua or zeuen, Osintxun eitte zan euna, Tejerokúan. Aniz.”
arilkari, arilkarixa.
(d).
Izena.
arilkai, ailkai.
Harilkaria. Linu-matazak askatu eta pelotak egiteko tresna. · Devanadera, ovilladora.
“Arilkaixa; au emen sartu ta ipintzen zien; matazia or sartuta; eta onek pelotia eitteko-ero sartuta ipini, amen zela daukan kajia-ero ankan. Juana./ Eta gero devanadera, arilkaixa. Josu.”
Zurezkoak izaten ziren; lau hanka eta erdian ardatz bat, matazak han jarri eta hari-izpiari tira eginez, bueltaka-bueltaka pelota osatuz joaten zen. Lan aspergarria benetan, matazak sarritan korapilatuta egoten zirelako. Hari-pelotak (harilak) harilkariak berak azpian zeukan kajatxo batean uzten ziren. Zera irakurtzen diogu Barandiarani: «Batzuetan (Anbotoko Dama) ardatzean bere leize aurrean, bestietan labesu egiten, arilketan aari bat arilkaritzat duala.» Eta Alustizari asmakizun hau: «Lau dontzella egun guzian elkarren atzetik, eta elkar ez arrapatzen, zer ote da? Arilkaria.»
.
arilkai, ailkai.
Harilkaria. Linu-matazak askatu eta pelotak egiteko tresna. · Devanadera, ovilladora.
“Arilkaixa; au emen sartu ta ipintzen zien; matazia or sartuta; eta onek pelotia eitteko-ero sartuta ipini, amen zela daukan kajia-ero ankan. Juana./ Eta gero devanadera, arilkaixa. Josu.”
Zurezkoak izaten ziren; lau hanka eta erdian ardatz bat, matazak han jarri eta hari-izpiari tira eginez, bueltaka-bueltaka pelota osatuz joaten zen. Lan aspergarria benetan, matazak sarritan korapilatuta egoten zirelako. Hari-pelotak (harilak) harilkariak berak azpian zeukan kajatxo batean uzten ziren. Zera irakurtzen diogu Barandiarani: «Batzuetan (Anbotoko Dama) ardatzean bere leize aurrean, bestietan labesu egiten, arilketan aari bat arilkaritzat duala.» Eta Alustizari asmakizun hau: «Lau dontzella egun guzian elkarren atzetik, eta elkar ez arrapatzen, zer ote da? Arilkaria.»
.
arilketa, arilketia.
(d).
Izena.
ailketa.
Matazak askatu eta hari-pelotak egitea, hariltzea. · Acción de ovillar, devanando las madejas de hilo.
““Goruetia olgetia, ailketia neketia”, olako gauzak, eseerak, eseerak olakotxiak. —Ze zan, lan astuna? —Ba izengo zan eztait nik, erosoik baeuan ba ezer..., dana zan neketia, lan guztiak: laixia, lurretia, jesus, makiña bat bizkarka... barrenetik guenea lur-banastia jasotzen, lur banastia artu bizkarrien da... Juana.”
Beste aldaera batzuek goruetia, zerratia edo laixetia diote trangetia-ren ordez. Edozein lan jolasa zela, alegia, harilketaren ondoan. Lan gogorra, nonbait.
.
ailketa.
Matazak askatu eta hari-pelotak egitea, hariltzea. · Acción de ovillar, devanando las madejas de hilo.
““Goruetia olgetia, ailketia neketia”, olako gauzak, eseerak, eseerak olakotxiak. —Ze zan, lan astuna? —Ba izengo zan eztait nik, erosoik baeuan ba ezer..., dana zan neketia, lan guztiak: laixia, lurretia, jesus, makiña bat bizkarka... barrenetik guenea lur-banastia jasotzen, lur banastia artu bizkarrien da... Juana.”
Beste aldaera batzuek goruetia, zerratia edo laixetia diote trangetia-ren ordez. Edozein lan jolasa zela, alegia, harilketaren ondoan. Lan gogorra, nonbait.
.
arill, arilla.
(d).
Izena.
Matazan garbitutako hariaz eginiko hari-pelota. · Ovillo.
“Gero arilla eiñ. JJp.”
ari-pelota.
Esamoldeak:
arillian batu.
(d).
Aditza.
Matazako hariaz pelota osatu. · Ovillar.
“Danak arillian batzen zien etxien, ba onenbeste arill, onenbeste arill eruen zakutan, ta eun kanako eun-piezia, fiña klase bat, ta bastotxua bestia. Hil.”
Matazan garbitutako hariaz eginiko hari-pelota. · Ovillo.
“Gero arilla eiñ. JJp.”
ari-pelota.
Esamoldeak:
arillian batu.
(d).
Aditza.
Matazako hariaz pelota osatu. · Ovillar.
“Danak arillian batzen zien etxien, ba onenbeste arill, onenbeste arill eruen zakutan, ta eun kanako eun-piezia, fiña klase bat, ta bastotxua bestia. Hil.”
áriñ, aríña.
(a).
Adjektiboa.
Pisu gutxikoa. · Ligero, -a.
“Oillolumia baiño ariñaua da./ Pelota ariñekin obeto jokatzen dot.”
Zenbait hitz konposatutako bigarren elementua..
ástun.
Esamoldeak:
ontza baiño ariñaua.
(d).
Oñati.
Oso arina. ·"De menos peso que la lechuza." (Izag Oñ).
oillolumia baiño ariñaua.
(c).
Esapidea.
Oso arina.
Pisu gutxikoa. · Ligero, -a.
“Oillolumia baiño ariñaua da./ Pelota ariñekin obeto jokatzen dot.”
Zenbait hitz konposatutako bigarren elementua..
ástun.
Esamoldeak:
ontza baiño ariñaua.
(d).
Oñati.
Oso arina. ·"De menos peso que la lechuza." (Izag Oñ).
oillolumia baiño ariñaua.
(c).
Esapidea.
Oso arina.
arínddu.
1.arinddu.
(b).
da
du
Aditza.
buruarínddu.
Pisua galdu. · Aligerar(se).
“Poltsikuak majo arindduta etorri giñan bakaziñotatik.”
astúndu.
2.arinddu.
(c).
da
Aditza.
Burua arindu. · Perder, más o menos, las facultades mentales.
“Gure amandriak, arintzen asi zanian, majo jote zeban panderua lapiko tapiakin./ Osasun ona bai, baiña puxkat arindduta egon bia dau./ Bein buruarinddu ezkero, erozer gauza.”
Esamoldeak:
arindduta.
(c).
Adberbioa.
buruaríndduta.
Fuera de su sano juicio.
“Aittajuna aspalditxuan buru-arindduta ei dauke. ”
1.arinddu.
(b).
da
du
Aditza.
buruarínddu.
Pisua galdu. · Aligerar(se).
“Poltsikuak majo arindduta etorri giñan bakaziñotatik.”
astúndu.
2.arinddu.
(c).
da
Aditza.
Burua arindu. · Perder, más o menos, las facultades mentales.
“Gure amandriak, arintzen asi zanian, majo jote zeban panderua lapiko tapiakin./ Osasun ona bai, baiña puxkat arindduta egon bia dau./ Bein buruarinddu ezkero, erozer gauza.”
Esamoldeak:
arindduta.
(c).
Adberbioa.
buruaríndduta.
Fuera de su sano juicio.
“Aittajuna aspalditxuan buru-arindduta ei dauke. ”
aritxalari, aritxalarixa.
(d).
Eibar.
"Etxetik alde egindako semea edo alaba.
“Seme batek aritxalarixa urten zetsan.”
Eibar.
"Etxetik alde egindako semea edo alaba.
“Seme batek aritxalarixa urten zetsan.”
Aritzeta.
Toponimoa.
Bergarako auzounea. Bergara izeneko lekuan zegoen Aritzetako San Migel aipatzen da 1050ean San Juan de la Peñako agiri baten. Bergararen lehen aipamena da.
Bergarako auzounea. Bergara izeneko lekuan zegoen Aritzetako San Migel aipatzen da 1050ean San Juan de la Peñako agiri baten. Bergararen lehen aipamena da.
arka, arkía.
(d).
Izena.
Gari-kutxa oso handia. Hankaduna eta apartamentuekin.
“Arkía, trojía da kutxía. Aundixa zanian, ankaduna, kutxian forman, ola erdittik apartamentuekiñ, ari arkia esate jakon. Don.”
Leintz aldean kutxa guztiei esaten zaie arka..
Gari-kutxa oso handia. Hankaduna eta apartamentuekin.
“Arkía, trojía da kutxía. Aundixa zanian, ankaduna, kutxian forman, ola erdittik apartamentuekiñ, ari arkia esate jakon. Don.”
Leintz aldean kutxa guztiei esaten zaie arka..
- a
- ábao, -u
- abélarte
- ábixa
- adárdun
- adárzabal
- afari
- agíñetako
- agur
- aidian
- aingéru lóra
- aitta-órde
- aitz-pérretxiku
- áixkora-kérten
- aizkoletxe
- akábera
- akulugáiñ
- alánbre-ési
- álbo
- álde
- ále
- alían egon
- alkórtu
- alperréko
- amabíko-txíki
- ámar
- amen
- amór própixo
- anaitzáko
- andi
- ángailla
- ánjelus
- ankámiñ
- ansuategi bedar
- ántz
- aóko
- apáluna
- ápenas
- aprezíau
- ar
- Arámaixo
- arazo
- árbola-sústar
- ardi-esne
- area, arearri
- argialboko
- ári
- arkaboz
- arlotekeríxa
- áro
- arra-árra!
- arrakátu
- árrantxo, -u
- arratára
- arráza-txákur
- árri
- árrio
- árrosko
- artálasto
- ártaxee
- arto-gári
- artzaiñ
- ási
- aspáldi
- astáputz
- asto-ganáu
- ástun
- atebikotx
- atezúlo
- atxillo!
- atzé-bikotx
- atzeskulari
- áundiki
- aurreko pareta
- áuskalo!
- autsi, autsa
- azabúru
- azbéte
- azkei
- azpijorria
- azúnberdiko
