botanika
- bedar zóro, bedar zorúa. (-). izena. botanika Izena jaso dugu, baina zer denik gabe. .
- belárriko miñán bédar, belárriko miñán bedárra. (c). izena. botanika BELARRI-BEDAR. sedum album. Belarri belarra, teilatu belarra. Uva de gato.. Teilatu gainetan eta egiten den kaktus tankerako landare potolotxoa. Laminetan egoten da eta hauek estutu ezkero sendagai den ura botatzen du. Bere izenak dionez belarriko mina kentzeko erabiltzen da, baina oso indartsua da eta, beraz, kontuz erabiltzekoa. Rhodiola rosea delakoari ere ematen zaio izen hau; landatuta ikusi dugu zenbait baserritan. Erabilpen berdina du..
- béllu, bellúa. (-). izena. botanika Izena jaso dugu, baina ez dakigu zein landare den..
- berákatz, berákatza. (a). izena. botanika Allium sativum. Baratxuria. Ajo. berakatza baiño fiñaua izan, . (b). esapidea. Oso fina izan. ..
bérbena, bérbenia. (b). izena. botanika MERMENA, BERBEÑA, MERMEÑA. Berbena officinalis. Verbena. Hosto gutxikoa eta zapore mikatzekoa. Inguru honetako sendabelar ezagun eta erabiliena, bronkioak garbitzeko eta katarroak saniatzeko erabilia, batik bat. Pelotan edo bestelako esku-kirol eta lanetan eskuak handitzen zaizkienek ere usatzen dute. Jarabea ere egin daiteke, berbena litro erdi azukrez eta litro bat ardo zuriz nahastuta. Zenbaitek enplastu bedar ere deitzen dio.. Berbenia urrezko atxurrarekin jorratu biar litzake, . (c). esaera. Berbenaren ontasuna laudatzen duen esaera...
- bergára bédar, bergára bedárra. (d). izena. botanika trifolium pratense. Sekula belarra. Trébol.. Informante batek bakarrik darabil hitz hau. Besteei ezezaguna zaie. Esan beharrekoa da Goierri aldeko zenbait tokitan izen honekin ezagutzen dutela sekula belarra. . Ik. sekula-bédar.
- bérro, bérrua. (c). izena. botanika Nasturtium officinale. Berro.. Ur fresco eta garbiko errekatxo eta iturrietan hazten den landare hau oso estimatua da entsaladan jateko, Araba aldean, batik bat. Kirtena hutsa du barrutik, zuztarrak uretan edo ur inguruan izaten ditu, eta arrabete bat edo bi hazten da..
- billotx égur, billots egúrra. (d). izena. botanika evonymus europaeus. Basaerramua, zapatariegurra. Evónimo, bonetero.. Pare bat hiru bat metro har ditzakeen zuhaixka-sastraka, gure sasi eta bazterretan bastante ugaria. Fruitua lau ataletan banatua du eta heltzen denean gorri-arrosa izaten da. Bonetearen antza du, hortik erdal izena. Eskulanetarako asko erabili izan da, lantzeko erraza delako..
- bízixo bedar, bízixo bedarra. (d). izena. botanika Helleborus viridis. Eléboro verde.. Hosto estu eta gutxikoa; lorea zuria eta sombrilla itxurakoa. Landareak kamamila itxura du eta honen bertute beretsuak ditu. Bizixoak eta hesteetako beste zizare batzuk akabatzeko ona da. Ardoarekin edanda edozein pozoien kontrakoa da. Bergarako San Martzialen ugari omen dago. Beste askok izen hau errudari ematen dio.. Sin. garítxu bédar. Ik. errúda.
- bízkai-gaztáiña, bízkai-gaztaiñía. (d). izena. botanika BÍZKEI. Gaztaina mota oso estimatua.. Bizkai-gaztaiñia esate jakon, egositta jateko oso edarra. Aniz./ Bizkaixa onena, gaztaiña ale aundixa bez; bestiak, abadiñauak-eta eukitzen juen ipurdia aundixaua, baiña bizkaixa ale kuriosua izaten zuan, oso gozua jateko; diferenzia aundikuak dittuk gaztaiñak, e. Klem. .
- bórraja lóra, bórraja loría. (c). izena. botanika BORRAJA. Borago officinalis. Borraja.. Oso latza da, guztia ile tentez betea. Ortuan ere lantzen da eta berdura estimatua da. Bestela, udazkenean hazten da bere kasa. Ona omen da txiza egiteko. Sin. asun áza.
- Bot xentimoko pupua eta amar duroko trapua. (b). esaera. botanika (haur hizkera.) Min txikiari benda edo sendagai handia jartzen zaionean esana..
- dunba bédar, dunba bedárra. (d). izena. botanika Rhinantus mediterraneus. Bere dunba formatik hartzen du izena.. Ik. kanpai bédar.
- ebági bédar, ebági bedárra. (c). izena. botanika Chelidonium majus. Árnica, celidonia. Ebakiak eta osatzeko erabiltzen den belarra.. Sin. pínpiño bédar, árnika bédar.
- elórrarantza beltz, elórrarantza beltza. (c). izena. botanika ELÓRRANTZA BELTZ, ARAN BELTZ. Prunus spinosa. Elorri beltza. Espino negro.. Okan tximilloak (aranak, patxarana egiteko erabili ohi direnak) ematen dituen sastraka eztakatsua. Ikus ondorengo esaera. Sin. arantza beltz.(?) . Arantza beltza loran dago, artua ereitteko giro dago, . (d). esaera. Artoa noiz erein behar duen gogora ekartzen duen esaera.. Oharra: lan hau amaitzear dagoelarik, lagun batek diost arantza beltzak ez duela fruiturik ematen. Arantza beltzaren landarea, eta aranak ematen dituena, bi direla, nahiz eta itxuraz antzekoak. (?). . Ik. okán txímillo..
- elórrarantza zuri, elórrarantza zuríxa. (c). izena. botanika ELORRANTZA ZURI. Crataegus monogyna. Elorri zuria. Espino albar. ELORRANTZA ZURI esaten da gehiago. ELORRANTZA soilik esaten denean ere landare hau ulertzen da. Batzuek ARANTZA soilik ere bai.. Gure basoetan ugaria den sastraka, inoiz zuhaixka dezentea izatera iristen dena. Oso eztakatsua da eta jangarriak ez diren fruitu gorriak ematen ditu. Bertan mizpira eta madari landareak txerta daitezke. .
- énplastu bédar, énplastu bedárra. (c). izena. botanika Gure informanteek ez datoz bat izen honen esanahiarekin. Badirudi, batzuen ustez, enplastutarako erabiltzen diren belar guztiei esan dakiekeela. Beste batzuen iritziz, berbena bedarra da, eta bada berbena ez den beste belar bat dela dioenik ere, haundituak jaisteko, zauri txarrak ixteko eta pasmoa botarazteko erabiltzen den bat. Honela prestatzen omen da enplastua: tazakada bat oliotan frijitu, bi basokada olio beltz bota, eta irakin eragin; gainetik eralgi gabeko irina nahastu, edo honen faltan, ogi irina edo zaia. Azkenik, pattar tanta batzuk bota, eta beroa dagoen bitartean komeni den tokian ezarri.. Ik. bérbena.
- erbásanta, erbasantia. (d). izena. botanika "Hinojo? Poleo? Tiene flor muy ancha y redonda; se bendice en San Juan." (Izag Oñ).. komentario 1
- erraméru, erramerúa. (c). izena. botanika ERREMERU, ERREMEIU. Rosmarinus officinalis. Romero.. Ia urte osoan loran egoten den sastraka. Lur karetsuetan hazten da, batik bat. Berez ere hazten da, baina etxe inguru askotan landatu ohi da. Oso usain ona du. Apaingarri gisa erabili izan da lora -sorta, kurutzegi-sorta, eta horrelakoetan. .
- erre bédar, erre bedárra. (c). izena. botanika Subartoa.. Izena erreak sendatzeko duen gaitasunetik datorkio.. Ik. subárto.
