da
- 2. itxutu. (b). da-du aditza. Cegar(se), fanatizar(se).. Jente asko itxututa dago Realakin./ Beintzet etzaittez itxutu politikiakin, bizimoduan beste gauza batzuk pe badare ta. .
- ixíldu. (a). da-du aditza. Callar(se). .
- ixukátu. (d). da aditza. UXAKÁTU. Ixuka bihurtu. Volverse esquivo, huraño, miedoso.. Ixukatu ba... billurtittu. Klem. .
- izan. (a). da-du aditza. IZEN. Ser, estar en, tener, haber.... Ori pelotarixa izan zan./ Atzo Donostian izen giñan./ Naikua asti izan dau./ Biar izango da afarixa. . Adinekoek IZEN esaten dute gehiago.. ez izan norbait, . (c). esapidea. Ez bizi, hilda egon.. Bera eztanian zela konponduko ete zien seme-alabok, aren ardura bakarra./ Zu be kontuak etaratzen juan ni ez naizenerako. .. an aizelakuan emen!, . (-). esapidea. (Eibar.) Norbaiti agudo itzultzeko agintzeko erabiltzen da.. Juari azkar, an aixelakuan emen!.. izatekua izan, . (c). esapidea. Zelebrea, edo behar ez bezalakoa izan.. Zu za izatekua zu. Kalera joan eta ogixa aaztuta etorri./ Diru guztia gastau. Zu za izatekua!/ Sagar guztiak arrapau dosku. Ori da izatekua ori! . Beste doinu batekin esanda, alderantzizkoa esanahia ere har dezake. Karreria irabazi dozula, e? Zu za izatekua zu!.. izanguan bizi, . (-). esapidea. Sekula betetzen ez den esperantzarekin bizi.. Izarretan bizi don hori, izanguan beti. (Zuaz Deb). .. ezta izango!, . (b). esapidea. Harridura esapidea.. —Alkatiak dimitidu egin dabela. —Ezta izango! .. éztalakuan be, . (c). esapidea. Aunque parezca que no.. Txikiteuan, eztalakuan be, diru mordua joaten dok. ..
- izóztu. (a). da-du aditza. Helarse, congelar(se).. Everestetik berakuan izoztu jakozen eskuak./ Konjeladore onek eztau ondo izozten. .
- 1. izpittu, izpixak. (d). da-du aditza. Izpiak, zatitxoak egin, bakailauarekin, adibidez. Baita, oihala edo prakabarrena lixtuta, hari puntak bistan direla, dagoenean IZPITTUTA dagoela esaten da. Deshilachar(se); desmigar un alimento.. Iñoiz prakabarrenak eta izan dittuk pa ik izpittuta. Izpittu, izpittu beste zeozei be esate jakok; bai, bakillaua txikittu, zatitxuak eiñ. Klem.. Hitz ia galdua. Arropari buruz lixtu osasun hobean dago. . Ik. txirbíztu, líxtu, álbeni, ízpi.
- 2. izpittu. (d). da-du aditza. Ardi ilearen izpiak banatu edo harrotu. Eskuz egiten zen lan hau. Separar y soltar la lana apelmazada con objeto de darle cuerpo; se hace a mano.. Eta ardiillia preparatzen da, garbittu, al dan koloreik ederrenakin, jo-jo-jo eiñ, ta gero kardatzeko, ta gero dana izpiittu eitten da, ta gero izpiittu ta ipini, ta kardau. Hilari./Dana izpi-izpi einda ipini biozu kardatzeko. Pedro. .
- jáiki. (a). da aditza. JEIKI. komentario 1 1. jaiki, . (-). JAGI. Levantarse.. Seiretan jaikitzen da egunero.. Grabaketetan JAGI bat agertu zaigu. Eitten zoskun señoriak erlojua zertu, gu goizao jagitzeko, mezetarako, astuen moduan lana eitteko. Eli.. . jaikíxan, . (-). ... 2. jaiki, jeiki. (c). du aditza. Jeikierazi.. Umiak siestatik jaiki dabe aittajuna./ Zegaittik jaiki nozu ain goiz? .. 3. jaiki, . (c). zaio aditza. JEIKI. Zakila tentetu. Empinarse el pene.. Orri oiñezkero etxakok jaiki be eingo./ Neska ori ikusi orduko jaikitze jatak.. Inoiz adinekoei entzun diegu bazirela antzina "pastillas Jaiki" esaten zitzaienak. Garaiko "Viagra", itxura denez.. Ik. tentetu.. 4. jaiki, . (d). da aditza. Ogi orea harrotu.. Oria etxian eitten danian eromaixan —oramaixa orreaittik izengo da— “Oria eindda dao? Oria jaikitta dao?” Lebaduria, azkarrixa emundakuan, da aura kurtiduta ipiñi tta, epelian, jaiki eitten dok aura. Don./ Ogixa erriaz doia, ondo jaiki da, jaiki. Don. .. 5. jaiki, . (c). zaio aditza. JEIKI. Ehiza-aberea bere gordelekutik irten ehiztariak eraginda.. Nere muturran aurrian jaiki jatan erbixa.. Ik. paráu.. 6. jaiki, jaikíxa. (c). adjektiboa. Altivo, -a, orgulloso, -a.. Ezta persona txarra, baiña jaiki samarra. . Ik. ténte, urten.. 7. jaiki, jaikixa. (d). izena. Harrokeria. . . eukixan jaikixa, . (c). esapidea. Dirua izateak ematen duen harrokeria.. Ez gure aberats barrixak asko ekixelako, baiña eukixaren jaikixa eban berakin. (SM Zirik)./Juan jakozen ari eukixan jaikixak; gizajuak ez eukan zer aora eruan, ezta ilda nun jausi be. (SM Zirik).. Zera diosku idazle eibartarrak: "Eukiaren jaikia burua gora edo atzeruntz dabela ibiltzen diren aberats barriengatik esaten da".... 8. jaiki, jaikixa. (d). izena. (Eibar.) Garbo.. Ikusizu zelako jaikixa daroian zure alabiak. (AAG Eibes) ..
- 4. jaiki. (d). da aditza. Ogi orea harrotu.. Oria etxian eitten danian eromaixan —oramaixa orreaittik izengo da— “Oria eindda dao? Oria jaikitta dao?” Lebaduria, azkarrixa emundakuan, da aura kurtiduta ipiñi tta, epelian, jaiki eitten dok aura. Don./ Ogixa erriaz doia, ondo jaiki da, jaiki. Don. .
- jáio. (a). da aditza. JAIXO. Nacer. . JAIXO eta bere eratorriak ere bai, mendebal aldera, batik bat.. Goiztxo jaio giñuztan!, . (-). esaera. GU BE JAIO GIÑUZTAN BA!. "Zerbait ikusi ez edo ezagutu ez edo eduki ez duen pertsonak esaten du, bere garaian halakorik ez zelako.. .. jaiúa izan, . (-). . 1. jaiua izan, . (-). esapidea. JAIXUA IZAN. Jaiotakoa izan.. Ori Elusun jaiua da. .. 2. jaiua izan, . (-). esapidea. JAIXUA IZAN. Trebea izan.. Ni enok dantzarako jaiua. ...
- jálgi. (d). da-du aditza. Landare batek hazia berez barreiatu. Echar una planta la simiente por sí sola.. Bedar txarrak, sasoiz ezpadie etaratzen, azixa jalgitzen dabe./ Garixa jalgi, baiña ez gaixuaaittik; eldu dalako eta gero egualdi siku bat aillegatzen bada ba, bere kaskaratik ba sikatu ta jalgi. Don. . Belar txarrez, gehienbat.. eztago garirik jalgitzen, . (-). esapidea. (Antzuola.) "Inor zain ez dugunean edo presarik izateko arrazoirik ez dagoenean esan ohi da. Lehen garia jalgiz gero . Eon zaitte trankill, ezaitte jun, eztao garirik jalgitzen da.. Sin. umeik eztou laga negarrez etxian."(Lar Antz)...
- jangarkátu. (d). da aditza. Volverse inapetente. .
- 2. jantzi. (c). da aditza. Landare taldea indartu, botatako hazia erne eta hazi, bizarra indartu. Prender con fuerza las simientes y plantas. También la barba.. Emuten zeban etzala ixa garirik erne baiña azkenian jantzi ein dda./ Enajuan esango, baiña Pistoi azkenian bizarra jantzi ein jakok.. Azken batean lurra edo aurpegia estali. .
- 5. jarri. (c). da aditza. Ugaritu.. Dana sorgiña zan orduan. Personak zien, tontolapiko pilla bat. Da gero pistolia jarri zanian dana ziero amendau. Mertz./ Aspaldixan polizia jarri da bedarran letxe. .
