izena
- ilbeltz, ilbéltza. (d). izena. Urtarrila. Enero. Don.k dio bere gurasoei. Don.k dio bere gurasoei ilbeltz gehiago entzuten ziela enero baino. Orain enero entzuten da ia bakarrik. .
- ilbéte. (d). izena. Ilargi betea dagoen eguna. Luna llena.. Biar da ilbete.. Mugagabean entzun ohi da eta goikoaren gisako testuinguruetan. Osterantzean illargi bete. . Ik. illárgi béte.
- ilddía. (d). izena. Hil-deia. Norbait hiltzen zenean deiadarraren bidez baserriz baserri abixua pasatzeko sistema bitxia, antzina, 1920 aldera, galdu zena Osintxun. Horrela kontatu digu Hilari Gantxegik:. Lenguan egon zan emen Rafael etorritta ta esaustan eze: Gure amak diño e, oiñ iñor iltzen danian ba eskelia, ezta? eta bere ama, bere ama Anizeta gaztia zanian-da ei zan ilddia, esaban; eta bai. Neu eskolan nebillela ero galdu..., neuk beratzi urte inguru neuzkanian ero ilddia galdu zan. Por ejenplo Migel il dda Bergaan, ezta, eta ori il ddan moduan ba besta (beste) bat; eta Bergatik etorren ba, Bergaan e, an egon zan salidia (hil-deiarena) ba olako etxetan. Arek eiñ euparia eta olako etxian Fulano il ddala. Eta gero ari kontestaziñua... Gizakumia danian . Oso deigarria da basoari ilddia botatze eta honen erantzuna jasotzat emate hori. Siniskera animisten lekukoa dirudi. Anizetak ere eman digu usadio honen berri..
- ilentxa, ilentxia. (d). izena. ILLENTXA, ILINTXA. Egur-zati erdi egosia. Carbón mal cocido. Puntia sartzen bazan lurretan, aura egosteke geatze zan. Ari esate akon ilentxia. Mateo./ Aizia zeiñ aldetati jotzen daben..., bestela geatuko da alde bateti ziero erreta txendorra, da bestekaldetik illentxia. Jose./ Ilintxia ba, iketza eitten asi baiña ein barik geatze zana; orrek e jeneral ixate zian baztarreko ertzetan da geatzen zianak. Cand..
- ilentxa-txendor, ilentxa-txendorra. (d). izena. Ondo egosi gabeko egurrekin, ilentxekin, egiten zen txendorra. .
- ilkánpai, ilkanpáia. (c). izena. Norbait hiltzen denean jotzen den kanpaialdia. .
- 2. ílla. (c). izena. Muerto.. Atzo Plazentzian zazpi illak. Txiste gisa entzuna, ill hitzaren zentzu bikoitzagatik. Osterantzean oso gutxi, ildako erabiltzen da eta ia beti. .
- illabéte, illabetía. (a). izena. ILLEBETE. Mes (uno, si no se especifica más).. Iru illabete pasaittu gaixoik./ Etzan etorri eztakitt zenbat illabetian.. Illabete zenbatzaileekin; ill, bestela. Dena dela, sarri hausten da arau-usteko hau. .
- illára, illaría. (a). izena. Fila, hilera, renglón.. Perretxiko illaría zeuan pagopian./ Ezkerreko illaran amar lagun dare. . illarán, . (a). adberbioa. En fila.. Ala, jarri danok illaran.. Ik. errengillára..
- illárgi, illargíxa. (c). izena. Luna.. I(r)etargi da arrunta, baina Bergarako zenbait etxetan illargi esaten da. Guztietan, berriz, illargi betia. . illárgi béte, illárgi betía. (b). Luna llena.. Illargi betia dago ta eztaukat farol biarrik.. Ostera, biar da ilbete, esan ohi da, eta nekez biar da illargi betia.. Sin. iretargi oso. Ik. ilbéte, irétargi..
- ílle, illía. (a). izena. ULE (LEIN., OÑ., UB., ANG.). Pelo. . Eratorri guztiak ere, goian aipaturiko eskualdeetan, ule-rekin.. illia zurittu, . (b). aditza. Ile zuriak irten... illía jo, . (d). aditza. Artilea idaurrez edo makilaz jo harrotzeko.. Ille jotzen, ardi mozten, euna eitten... JJp. .. ílle zúri, ílle zuríxa. (b). izena. Cana.. Ille zúrixak dauzkazu. .. illeurri, illeurrixa. (-). "La (oveja) que tiene poca lana." (Izag Antz) ..
- ille-mótotx, ille-motótxa. (c). izena. ILLE-MOLTZO, ILLE-TORTO (OÑ.). Penacho de pelos.. Ik. mótotx.
- illégun, illégunak. (d). izena. Don.ren arabera, agostuaren lehenengo hamabi egunak. Esaera da egun bakoitzeko eguraldiak adierazten duela hurrengo urteko hilabete bakoitzekoa. Lehenengoak urtarrilekoa, bigarrenak otsailekoa, eta horrela. Beste leku batzuetan urteko lehen hamabi egunak izan ohi dira illegunak..
- illerri, illerrixe (Aram.). (-). izena. (Aramaio.) "Hilen oroimenez elizan ipintzen zen trapu beltz bat." (Orm Aram)..
- illéta, illetía. (c). izena. Funeral.. Gaur zazpiretan illetak (edo illetia) Santamaiñan. . Pluralean sarriago. Normalean entierru erabiltzen da, baina esapideetan, ostera, sarri entzuten da hitz hau. Iletatik berandu itzultzen bazen norbait, zera galdetzen omen zitzaion: Ze, zeruko ateraiño lagundu jatzue, ala? (Lar Antz).. illetía bestéik éuki ez, . (c). esapidea. Beti desgraziak kontatzen jardun. Se dice de quien siempre está contando desgracias.. Aspertuta nago orrekin, illetia besterik eztauka ta.. Baita: ILLETIA DARIXOLA, ILLETAK JOTEN. Edota Aren illeta-soiñuak etxaukan akaburik...
- illínti, illíntixa. (d). izena. ILLÁNTI, ILLATI. Tizón, palo medio quemado.. Beeko sutatik illintixak artu ta pizten zittuan zigarruak. . Azen. íllinti, íllanti, íllati ere bai.. illíntixa baiño béltzaua, . (c). esapidea. Oso beltza.. Afrikano bat jebillan, illintixa baiño beltzaua, erlojuak saltzen. ..
